Grond van de (groene) kerk: economisch, sociaal én ecologisch waardevol!

Grond is de basis van ons leven. De Protestantse Theologische Universiteit (PThU) in Amsterdam is een onderzoek gestart naar grond, over hoe christelijke boeren en geloofsgemeenschappen op een theologisch verantwoorde manier kunnen omgaan met grond. Een van de deelprojecten gaat over het beheer van (agrarische) grond in eigendom van de kerk. Prof. dr. Thijs Tromp is onderzoeker voor dit deelproject. Hij richt zich specifiek op groene kerken. “Open je Bijbel en lees drie of vier willekeurige hoofdstukken. Als je dan het woord ‘grond’, ‘land’ of ‘aarde’ nog niet bent tegengekomen, dan heb je een uniek stukje te pakken. In de Bijbel gaat het veel over grond.”

“In de marge van de samenleving, op de grens, en waar de samenleving breekt, zijn kerken en diaconale organisaties aanwezig. Daar voel ik me thuis. Diaconale projecten, zoals inloophuizen, zijn ongelooflijk belangrijk voor de samenleving. Veel van deze projecten worden betaald door de diaconieën van kerken, onder meer uit de opbrengst van pachtgrond.”

Hoe zijn jullie bij de PThU tot het idee van een project over ‘grond’ gekomen?

“De achtergrond van het project zijn de ecologische vraagstukken van vandaag: klimaatverandering, afname van biodiversiteit en milieuvervuiling. Die vragen om een theologische doordenking. Er gebeurt al veel op dit vlak, maar aan de PThU wilden we het op een nieuwe manier doen. We willen niet bijdragen aan polarisatie, die zo snel kan ontstaan bij klimaatvraagstukken. Grond leek ons een thema dat kan verbinden. Iedereen leeft van de grond, iedereen kan erover meepraten.” 

Van klimaat naar grond, kun je dat wat meer toelichten?

“De grond heeft ook te lijden onder klimaatverandering. Grond droogt uit, of wordt juist veel te nat. De samenstelling van de bodem verandert ook door de temperatuur. Dit raakt aan het bodemleven en de kwaliteit van voedsel. Intensieve landbouw heeft ook grote invloed. Er lijkt steeds meer nodig te zijn om voedsel uit de grond te krijgen: bemesting, chemie, dieper ploegen. Hoe lang kan dat doorgaan?”

Hoe gaat het met de grond in ons land?

“Het gaat met de grond helemaal niet goed. Ik weet dat lang niet iedereen die opvatting deelt. Op sommige plekken valt het inderdaad mee, maar op zeer veel andere plaatsen valt het helemaal niet mee. Er zijn grote zorgen over verdichting van de bodem, verzuring, vermesting, verdroging, eenzijdigheid van de vegetatie, de gevolgen voor weidevogels en andere dieren, de uitstoot van CO2, de kwaliteit van voedsel en water. De één zegt dat we op een heel andere manier met grond moeten omgaan, zodat de bodem zich kan herstellen. De ander hoopt op technologische oplossingen. Ik houd me erbuiten wat het beste is – dat is niet mijn vak -, maar dat er wat moet gebeuren met de grond is voor mij duidelijk.”

Waarom focussen jullie op kerken die grond in bezit hebben?

“Grond was tot nu toe niet een belangrijk thema in de kerken. Wel bij de kerkrentmeesters en diaconieën met grond, maar niet in de breedte. Onze projectleider, Mirella Klomp, was voor een retraite in een klooster waar een andere gast zei: ‘Stel dat alle kerken en kloosters hun grond biologisch of natuurinclusief gaan beheren, dat zou een groot verschil maken!’ Het was een briljant idee, maar inmiddels weten we ook dat het zo simpel niet werkt. Je kunt kerken niet zomaar oproepen om al hun grond biologisch te beheren. Er spelen veel belangen.”

Ok, geen oproep dus, maar wel onderzoek. Wat onderzoeken jullie dan precies?

“Het gaat over het belichamen. Daarmee bedoel ik, hoe denken gelovigen over de schepping van God in het licht van klimaatverandering en hoe geven ze daar vorm aan? In het dagelijkse leven, maar ook in de liturgie. We willen niet alleen horen wat mensen vinden, maar juist ook hoe ze dat in praktijk brengen en hoe ze dat vieren.”

Hoe zijn jullie met het onderzoek van start gegaan?

“We zijn begonnen met het opstellen van de onderzoeksvraag. Tijdens de bijeenkomst daarvoor waren er trouwens bijna alleen maar mannen. Kennelijk is grond een mannending. De eigenaren zelf waren verhinderd: kerkrentmeesters en diakenen. Dat leverde een scheef gesprek op. Dat moest dus anders, we moesten beginnen bij de eigenaren van de grond. We hebben onderzocht welke groene kerken landbouwgrond hebben en gevraagd of ze met ons in gesprek wilden gaan. Op dit moment heb ik ruim 20 kerken gesproken en heb ik al een aardig beeld gekregen.”

De onderzoeksresultaten duren nog even, maar kun je al een tipje van de sluier oplichten?

“Kerkrentmeesters en diaconieën zijn transparant over wat hen bezighoudt en graag bereid daarover te vertellen. Het is voor velen van hen veelal een eyeopener dat grond op een andere manier kan verschijnen dan enkel als bron van geld. De grond is ook een bron van zorg: de grond roept om hulp. Sommige kerken denken wel na over het beheer van de grond, maar hebben het idee dat ze geen zeggenschap hebben over hoe pachters met de grond omgaan. Ze vragen aan mij of ik ideeën daarvoor heb, maar die geef ik nog niet, mijn rol is om als onderzoeker het veld in kaart te brengen.”

Heerlijk rolvast, maar je hebt vast inspirerende verhalen van kerken gehoord?

“Zeker. Er is best wat mogelijk: in geliberaliseerde pacht kun je bijvoorbeeld afspraken maken over hoe het land gebruikt wordt, maar het nadeel is dat dit kortdurende pacht is, verbetering van de grond heeft veel tijd nodig. In langdurige reguliere pacht is het ingewikkelder. Daar is de pachter in principe vrij om, binnen de wetgeving, te doen wat hij wil. Maar wat wel kan, is onderhands afspraken maken met de pachter om op een andere manier te werken, met akkerranden, groenbemesters, kruidenrijk grasland, richting biologisch, in combinatie met lagere pachtprijzen. Dit gebeurt op basis van onderling vertrouwen en het gebeurt op grotere schaal dan ik dacht. Sommigen gebruiken opbrengsten van pacht om natuurinclusief beheer van andere boeren te stimuleren. Nog weer anderen zoeken aansluiting bij natuurontwikkelingsprojecten.”

Waarom zijn de pachtregels zo rigide, waarom kun je als kerk zo weinig?

“Het recht heeft pachters beschermd tegen de betuttelende invloed van eigenaren. Maar pachters hebben volgens mij weinig te vrezen van kerken. Ik heb bij de kerkrentmeesters en diaconieën gezien dat ze zeer respectvol willen zijn naar boeren. Ze willen goed luisteren naar hun pachters. Sommige kerken staan aan het begin van een verandering naar meer natuurinclusief. Maar tussen goede wil en werkelijkheid staat wetgeving in de weg. En er zijn weinig goede voorbeelden.”

Hoe gaan kerken om met hun verantwoordelijkheid als rentmeesters?

“Voor kerken is het echt een dilemma: moeten ze kiezen voor lagere pachtprijzen voor extensiever beheer, of voor hogere pachtprijzen zodat er meer inkomsten zijn voor sociale projecten? Dan zeg ik: ‘als geld de enige drijfveer is, dan zou je alle reguliere pacht op termijn moeten omzetten naar geliberaliseerde pacht’. Maar kerken willen een betrouwbare partner zijn. Die willen niet de grond elke keer opnieuw op de markt brengen of de hoogste prijs vragen aan pachters. Ze kennen hun pachters en hechten aan de langdurige relatie. Eerlijkheidshalve, in kerken wordt breed gekeken naar verschillende dimensies van grond, maar de ecologische dimensie heeft nog geen hoge prioriteit. Kerken hebben economische keuzes gemaakt met oog voor de partners, de lokale gemeenschap en de toekomst van de kerk en het belang van diaconale doelen. Maar grond heeft ook een ecologische waarde.”

Vraag je aan kerken wat het betekent om een groene kerk te zijn, ook als het gaat om grondbeheer?

“Kerken weten dat ze een groene kerk zijn en willen zich daarvoor inzetten. Het gaat dan vaak om technische voorzieningen in de kerk of kerkelijke gebouwen. Daar hebben de meeste kerken al grote stappen in gezet. De werkgroepen groene kerk en kerkrentmeesters hopen dat gemeenteleden hierdoor geïnspireerd worden. Tegelijk zie je dat geld voor veel mensen, ook in de kerk, de belangrijkste drijfveer is om te veranderen. De inval van Poetin in Oekraïne heeft, helaas, meer impact gehad op de transitie naar duurzame energie dan het werk van GroeneKerken. Het helpt als er een predikant is die het gedachtegoed draagt. Er is veel behoefte aan het op gang brengen van het gesprek binnen de kerk op een manier die open en verbindend is. Mensen zien groene kerk-zijn als een erezaak, een morele standaard: als je dat bent dan moet je er ook wat mee doen.”

In je kerk praten over grond, of over het klimaat, dat kan best ingewikkeld zijn!

“Grond gaat niet over grondverbetering, maar over de relatie van mensen met de niet-menselijke schepselen. We willen theologische handvatten bieden om het gesprek te voeren. Het is belangrijk in de transitie dat er ruimte is voor een dialoog die niet moralistisch is. Daarbij zie ik van twee kanten moralisme: de één zegt dat mensen bekeerd moeten worden vanwege de ziel, daar ligt de nadruk op het geestelijke: ‘ik kom niet naar de kerk voor adviezen over een groene leefstijl’. De ander zegt dat geloof betekent dat je niet meer moet vliegen of dat een auto op diesel echt niet meer kan. Die twee raken elkaar niet meer. Laat de kerk een plek zijn voor dialoog.” 

Wat kan de theologie bieden in het voeren van dat gesprek?

“Open je Bijbel en lees drie of vier willekeurige hoofdstukken. Als je dan het woord ‘grond’, ‘land’ of ‘aarde’ nog niet bent tegengekomen, dan heb je een uniek stukje te pakken. In de Bijbel gaat het veel over grond, landbouw, landbezit, belofte van land, voedsel. We ervaren grond als zo vanzelfsprekend dat we het niet meer lezen. Norman Wirzba heeft mij in dat opzicht enorm geïnspireerd, maar zijn boek is nog niet in het Nederlands vertaald. We hebben behoefte aan iemand die een goed boek gaat schrijven over Bijbel en grond.”

Meer lezen over Grond?

• Interview met de groene kerk in Winsum én een interview met de projectleider GroeneKerken over kerk en grond.

• Opinie-artikelen van René van de Kieft (directeur-bestuurder Maatschappij van Welstand) en Carla Dik-Faber (projectleider GroeneKerken) over de voortrekkersrol die kerken kunnen spelen in de transitie van de landbouw en het duurzaam omgaan met (pacht)grond.