Govert Buijs is politiek filosoof en Goldschmeding/Kuyper-hoogleraar ‘Sociale en economische vernieuwing’ aan de Vrije Universiteit. We spreken met hem over ‘goed leven’, schuldige slordigheid, het jubeljaar en agape. ‘Agape is je inzetten voor het openbloeien van iets of iemand anders, op weg naar gedeelde vreugde.’ 

Je hebt de ‘Tien groene geboden voor een goed leven’ geschreven. Wat is ‘goed leven’ volgens jou? 

‘Het goede leven heeft te maken met vijf fundamentele relaties waarin we als mensen staan: je eigen lichaam, de natuur, andere mensen, instituties en ervaring van zin [van betekenis zijn, red.], die allemaal onze zorg, onze liefde, vragen, en kapotgaan als we ze verwaarlozen. ‘Zin’ kun je religieus invullen, maar anderen zullen het anders invullen. Instituties zijn belangrijk, denk maar aan wat er gebeurt als de overheid faalt (denk aan de toeslagenaffaire of gaswinning in Groningen). We exploiteren de natuur, terwijl het juist essentieel is daar zorg aan te geven. Dat geldt ook voor je relaties met anderen. De kerkvader Augustinus schetst al hoe we als mensen de neiging hebben te manipuleren en te onderwerpen, terwijl de liefde juist ruimte geeft. Dan ontstaat ook ruimte voor het goede leven. Het is niet maakbaar, maar je kunt er wel de voorwaarden voor scheppen.’ 

Je noemt ook de relatie met de natuur als voorwaarde voor goed leven. 

‘De manier waarop wij naar de natuur kijken heeft te maken met ontwikkelingen in de vroegmoderne tijd [begin 17e eeuw, red.], waar de aarde wordt gezien als ‘uitgebreide materie’, als een ding. Je vindt dit begrip bij de filosoof en wiskundige René Descartes. Bedenk wel dat de natuur voor veel mensen een bedreiging was en dat is het nog steeds. Je ziet wat een virus als corona kan doen. Soms moet je ingrijpen in de natuur, dat is onvermijdelijk. Maar het is duidelijk dat de relatie mens-natuur ontspoord is.’ 

Er is toch maar één verantwoordelijke voor de ecologische teloorgang en dat is de mens? 

‘Ik vind dat we niet te snel in termen van schuld moeten denken als het gaat om de milieuproblematiek. Om zich warm te houden hebben mensen eeuwenlang hout gestookt. Was dat fout? Inmiddels kennen we de schadelijke gevolgen, en we zijn met veel meer mensen. Het gaat ook om de schaal van de dingen die we doen. De consumptiesamenleving is in een aantal decennia geëxplodeerd. In consumptie zit veel surrogaat voor dimensies in het goede leven die er niet zijn. Consumptie is de afleidingsmanoeuvre daarvoor en zo krijgt consumentisme een eigen zin-dimensie en wordt grenzen-loos.’ 

Dan zijn we als mensheid wel degelijk schuldig… 

‘De biochemische revolutie in de twintigste eeuw heeft ons stoffen als PFAS gebracht. Er zijn moleculen die nooit meer door de natuur afgebroken kunnen worden. Een actuele discussie is er over het gebruik van pesticiden. Hier kun je spreken van schuldige slordigheid, omdat we weten hoe schadelijk die zijn. We zijn als mensen kennelijk niet in staat om een goede afweging te maken. We hebben er een ‘take-make-waste’-economie van gemaakt in plaats van circulair te denken. Veel technische hulpmiddelen staan niet ten dienste van overleven, maar van luxeleven.’ 

Op je website schrijf je dat agape voor jou een belangrijk woord is. 

‘Het woord agape wordt voor het eerst gebruikt in de Septuaginta [Griekse vert. Oude Testament, red.]. Dat is ons woord ‘liefde’ geworden. Het gaat over betrokkenheid op het welzijn van de ander; niet omdat je er zelf beter van wordt, maar omdat je je inzet voor het openbloeien van iets of iemand anders, op weg naar gedeelde vreugde. Je kunt de ander daarin niet missen, maar jezelf ook niet. Het gaat dus niet per se om opoffering – dat is wel vaak gedacht. Het kruis, als opoffering, is een extreem geval. Het gaat om de gedeelde vreugde in het koninkrijk, gezamenlijk de beker drinken. Na het kruis volgt de opstanding. Dat is de diepte van agape. Agape is zo een permanente uitnodiging om om je heen te kijken: waar ontbreekt de vreugde? Maar je weet nooit precies waar je inzet dan nodig is. Denk aan de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan: ineens wordt een appel op je gedaan. Het vraagt openheid en alertheid.’ 

Kan scheppingszorg agape zijn? 

‘Zeker, het gaat om ‘de ander’ of ‘het andere’. In Laudato Si’ schrijft paus Franciscus dat de schepping kan schreeuwen als in nood, zoals ook Paulus dat beschrijft in zijn Romeinen-brief. Agape is het appel je te openen voor al wat zorg nodig heeft, dat kan om mensen gaan maar ook om alle andere schepselen. Nogmaals: je moet dit niet van te voren inkaderen of afgrenzen.’ 

Het thema van het jubeljaar dat door de paus is uitgeroepen, is ‘pelgrims van hoop’. Ben jij een pelgrim? 

‘In algemene zin ben ik een gelovig mens, het geloof stempelt mijn leven. ‘Pelgrim’ vind ik een mooi woord. Je vraagt voortdurend: ik ben onderweg, waarheen, met wie, ben ik op de goede weg? Het relativeert vooral het nu in het licht van de eeuwigheid, van wat komt, in het licht van God. Ik spreek over God graag als critical friend. Je bent in gesprek en dat is belangrijk. Zelfreflectie kan een versterking van de eenzaamheid zijn; je wordt je eigen echokamer. Als je God als reisgenoot hebt, zoals de christelijke traditie ons leert, dan is er vriendschap (zoals bij de psalmist) maar ook tegenspraak. Ik zie de kern van het leven met God als vier c’s: comfort, community [gemeenschap, red.], challenge [uitdaging, red.] en correction [tegenspraak, red.]. Het is belangrijk om als houding tegenspraak te dulden. Dit brengt mij weer op het thema schuld. We moeten correction toelaten en daarvoor openstaan, onszelf laten corrigeren en erkennen dat we dingen anders moeten gaan doen.’ 

Hoe resoneert het woord ‘hoop’ bij jou? 

‘Als het gaat om hoop, denk ik niet aan de vraag of het met deze wereld de goede kant opgaat of niet. Hoop is in de christelijke traditie één van de deugden en die moet je oefenen. Door je te oefenen, wordt het sterker. Als je het niet oefent, raak je het kwijt. Oefenen betekent actief cynisme in jezelf en bij anderen tegenspreken en durven kleine dingen te waarderen en daar hoop uit te halen. 2015 was een belangrijk en hoopvol jaar, met het klimaatakkoord van Parijs. Op wereldschaal zochten we naar een nieuwe richting. Momenteel lijkt de wereld weer een heel andere kant op te gaan maar er zijn toen wel belangrijke dingen in gang gezet. Er zijn inspirerende voorbeelden van hoop die soms uit het niets lijken te komen: men is ooit gekomen tot afschaffing van de slavernij, ondanks grote economische belangen. In een weekend tijd reduceerden Reagan en Gorbatsjov driekwart van het kernwapenarsenaal. Laten we de onvoorspelbaarheid van de geschiedenis koesteren. We moeten leren om enigszins met afstand in de tijd te staan. Het hemelrijk zullen we hier niet bereiken, maar laten we wel stug doorgaan – als een pelgrim – en aan het goede blijven werken. Leven in overeenstemming met het koninkrijk.’ 

Govert Buijs schreef, samen met Jan Peter Balkenende, het boek Capitalism Reconnected: Toward a Sustainable, Inclusive and Innovative Market Economy in Europe (2024). Het boek komt najaar 2025 in Nederlandse vertaling uit.